روش تکثیر و قلمه گیری (۲)

چگونگی ریشه زایی در قلمه ها:

در ازدیاد به وسیله قلمه ساقه و قلمه جوانه برگ، تنها لازم است که ریشه های جدید نابجا تشکیل شود زیرا پتانسیل سیستم شاخه و جوانه، از قبل بر روی قلمه وجود دارد. ریشه های نابجا پس از قلمه گیری ایجاد می شوند که این حالت واکنشی به اثر زخم درهنگام تهیه قلمه است. در گیاهان علفی، ریشه های نابجا معمولاً از بین دسته های آوندی منشاء می گیرند به عنوان مثال در کراسولا، ریشه های نابجا از بشره (اپیدرم) و در حسن یوسف از دایره محیطیه ناشی می شوند.

در گیاهان دایمی چوبی که در آنها یک لایه و یا بیشتر، آوند چوبی و آبکش ثانویه وجود دارد، ریشه ای نابجا در قلمه های ساقه از سلول های پارانشیمی زنده که غالباً در آوند آبکش ثانویه جوان وجود دارد منشاء می گیرند. اما گاهی از لایه زاینده آوند آبکش و یا عدسک منشاء می گیرند.

پس از اینکه قلمه ساقه از گیاه مادری جدا شده و برای ریشه زایی در محیط مساعد قرار می گیرد، معمولاً در ته قلمه مقداری پینه تشکیل می شود. پینه توده ای نامنظم از سلول های پارانشیمی است و عقیده بر این است که تشکیل پینه، اساس ریشه زایی است.

عوامل موثر بر ریشه زایی قلمه ها:

عوامل موثر بر ریشه زایی قلمه ها از دو جنبه قابل بررسی هستند اول عوامل فیزیولوژیکی و دوم عوامل محیطی. هر کدام از این عوامل اهمیت بسزائی در ریشه زایی قلمه ها دارند بطوری که ممکن است تغییرات در یک عامل اثر مطلوب یا مخربی در ریشه زایی یک گونه گیاهی داشته باشد از این رو به هنگام تهیه، کاشت و نگهداری قلمه ها بایستی به کلیه عوامل موثر در ریشه زایی توجه کافی داشت.

۱- عوامل فیزیولوژیکی موثر در ریشه زائی قلمه ها:

– وجود غلظت معینی مواد هورمونی و به ویژه اکسین ها در گیاه مادری کمک مهمی در ریشه زایی قلمه ها می کند.

– جوانه ها و برگهای موجود بر روی قلمه ها، در ریشه زایی آنها موثرند. دربرخی گیاهان وجود حداقل یک جوانه بر روی قلمه ها، در ریشه زایی آنها موثرند. در برخی گیاهان وجود حداقل یک جوانه بر روی قلمه برای ریشه زائی لازم است و حتی اگر قلمه های بدون جوانه با مواد اکسینی تیمار شوند ریشه دهی در آنها انجام نمی گیرد.مشخص است که قلمه های دارای جوانه فعال ریشه زائی خوبی دارند و از طرفی وجود برگ نیز اثر تحریک کنندگی در ریشه دهی قلمه های ساقه دارد. برگها سبب تولید کربوهیدرات شده که به تشکیل ریشه کمک می کند بنابراین جوانه ها و برگها جایگاه اصلی تولید اکسین محسوب می شوند.از نظر قابلیت ریشه زائی قلمه ها، بین گونه ها و ارقام مختلف گیاهان تفاوتهای بسیاری مشاهده شده است.

– وجود نسبت متعادلی از کربوهیدرات و ازت در گیاه مادری به ریشه دهی کمک می کند. معمولاً قلمه هایی که دارای مقدار ازت کافی و مقدار متنابهی کربوهیدرات می باشند از ریشه زائی خوبی برخوردارند. ازت کافی در گیاه به صورت رشد مناسب شاخه بروز می کند و شاخه ای که کربوهیدرات فراوان دارد قابل خم شدن نیست. برای رسیدن به این مقصود باید از شاخه های جانبی استفاده کرد. علاوه بر آن قسمت های پایین شاخه (در شاخه های یکساله و مسن تر) که ازت کمتر و کربوهیدرات بیشتری دارد برای ریشه زائی خوب مورد استفاده قرار می گیرند.

– سن گیاه مادری در گیاهان سخت ریشه زا عامل مهمی در تشکیل ریشه بشمار می رود. قلمه های ساقه با ریشه ای که در زمان نونهالی (مثلاً از نهال های جوان) گرفته می شود نسبت به قلمه تهیه شده از گیاهان بالغ، غالباً ریشه دهی آسان تر و بیشتری دارند، شاید به این دلیل که در گیاهان مسن تولید مواد بازدارنده ریشه زائی بیشتر است.سن شاخه هایی که برای تهیه قلمه از شاخه های سال جاری، یکساله، دو ساله و یا بیشتر برای این منظور می توان استفاده کرد. با وجود این برای تمامی گونه ها نمی توان یک نوع چوب را توصیه کرد.

– در گونه های سخت ریشه زا انتخاب قلمه از شاخه های رویشی و یا گلدار، در ریشه دهی موثر بوده و بهتر است قلمه ها را در زمان رشد رویشی و قبل از گلدهی از نبات مادری جدا کرد.

– زمان قلمه گیری در طول سال، اثر بارزی در ریشه دهی دارد. با اینکه قلمه گرفتن در تمام فصول سال ممکن است اما در گونه های مختلف زمان قلمه گیری تاثیر متفاوتی در ریشه دار شدن آنها دارد. به عنوان مثال قلمه های برگ نو در تمام سال ریشه دار می شوند و در زیتون، قلمه برگدار تهیه شده در اواخر بهار و تابستان در زیر سیستم مه افشانی بهترین نتیجه را می دهد و یا در آزالیا اگر قلمه ساقه از شاخه آبدار و در اوایل بهار تهیه شود به آسانی ریشه می دهد، اما اگر در اواخر بهار گرفته شود درصد ریشه زائی کاهش می یابد.

• بطور کلی از موارد فوق می توان چنین نتیجه گرفت که قلمه های چوب سخت گونه های خزان دار در پاییز و بهار قابل تهیه هستند اما در گیاهان سهل ریشه زا زمان تهیه قلمه تفاوت چندانی در ریشه زائی آنها ندارد. همچنین قلمه های چوب نرم از گونه های خزان دار، وقتی در بهار گرفته می شوند نتایج خوبی دارند. قلمه های گیاهان همیشه سبز سوزنی برگ، وقتی در اواخر پاییز تا آخر زمستان گرفته می شوند بهترین ریشه زائی را دارند.

۲- عوامل محیطی موثر در ریشه زائی قلمه ها:

– وجود آب کافی در بستر کاشت و رطوبت بالا در هوای اطراف قلمه ها، برای ریشه زائی اکثر گونه ها لازم است. برگهای موجود بر روی قلمه ها برای ریشه زائی لازم هستند، اما برگها سبب اتلاف آب از قلمه می شوند بنابراین برای ریشه زائی خوب در قلمه های برگدار، باید مقدار بخار آب در اتمفسر اطراف برگها در حدی حفظ شود که تبخیر از برگهای قلمه به حداقل برسد. برای این منظور می توان از شاسی یا گلخانه استفاده کرد و به عبارتی بهتر است قلمه ها را در محیطی بسته برای ریشه زائی نگهداری کرد.

قرار دادن قلمه ها در زیر سایبان و تحت سیستم مه افشانی نیز کمک موثری در ریشه زائی بسیاری از قلمه ها می کند. باید توجه داشت که در تمامی انواع قلمه، به ویژه قلمه های سخت ریشه زا، دیر ریشه زا و قلمه های سبز برگدار، نیاز به آبیاری مداوم و بیش از حد در بستر کاشت قلمه ها نیست، بلکه مهم آن است که همیشه رطوبت کافی همراه با تهویه مناسب در بستر کاشت و اتمسفر اطراف قلمه ها موجود باشد. چنین شرایطی در محیط کاشت، بایستی همواره قبل و پس از تولید پینه در ته قلمه وجود داشته باشد تا از پوسیدن و یا خشک شدن پینه جلوگیری شود زیرا همانطوری که قبلاً گفته شد پینه زائی شرط اولیه و اساسی برای ریشه زائی است.

– هوا: چون هوا براي توليد ريشه لازم است، بنابراين، بستر کشت قلمه بايد هوا داشته باشد. حتي قلمه هاي مسن يا خشبي را بايد براي دسترسي آنها به هواي بيشتر، به طور مايل در خاک فرو کنند، تا به هواي آزاد نزديکتر باشند.

– برای ریشه زائی غالب قلمه های گیاهان دمای مناسب روزانه ۲۷ْ-۲۱ و دمای شبانه ۱۵ْ سانتی گراد است. با وجود این برخی گونه ها در دمای کمتر از این مقدار ریشه دهی خوبی دارند. دمای زیاد هوا می تواند علاوه بر افزایش تبخیر و تعرق در قلمه های برگدار، سبب رشد جوانه ها قبل از ریشه دهی قلمه شود که حاصل آن از بین رفتن قلمه ها است. پس باید مراقبت های لازم را به شکلی انجام داد که ریشه زائی در قلمه ها قبل از نمود جوانه ها انجام شود. گاهی اوقات نگهداری قلمه ها در هوای با دمای خنک تر و استفاده ازپاگرما برای گرم کردن بستر کاشت (ته قلمه ها) بسیار مفید خواهد بود.

– نور عامل مهم دیگری است که از سه جنبه شدت، مدت و کیفیت می تواند بر ریشه زائی قلمه ها در طی نگهداری آنها در بستر کاشت و یا بر روی گیاهان مادری که از آنها قلمه گرفته می شود تاثیر بگذارد. قلمه های برخی گیاهان، در زیر شدت نور نسبتاً کم ریشه دهی بهتری دارند. معمولاً قلمه های گرفته شده از گیاهان مادری که در شدت نور نسبتاً کم رشد کرده اند، از گیاهان مادری که در شدت نور زیاد پرورش یافته ایند ریشه زائی بیشتری دارند.

از لحاظ اثر مدت روشنائی می توان چنین بیان کرد که اثر طول روز در قلمه های حاصل از گیاهان پرورش یافته در شرایط روز کوتاه و روز بلند اثرات متفاوتی را در ریشه زائی نشان می دهند. از نظر کیفی، نورهای نارنجی و قرمز برای ریشه دار کردن قلمه ها مطلوب تر می باشند. به هر حال قلمه های سبز و علفی که برگدار هستند از نور برای انجام فرآیند فتوسنتز و تولید کربوهیدرات استفاده می کنند و از این رو نور با شدت کم برای آنها مناسب است، اما در قلمه های چوبی و سخت نور اثر خوبی نداشته و ممکن است از ریشه دهی آنها جلوگیری کند.

– استفاده از بستر کاشت مناسب در ریشه دار کردن قلمه ها دارای اهمیت بسیاری است. یک محیط کاشت مطلوب برای ریشه دار کردن قلمه ها بایستی خلل و فرج کافی داشته باشد تا زهکشی و تهویه آن در حد مطلوبی انجام شود. برای انجام تقسیم سلولی در محل زخم (ته قلمه) تهویه لازم است تا اکسیژن کافی برای تولید پینه تامین شود. علاوه بر آن محیط کاشت باید قدرت نگهداری آب کافی را دارا بوده و عاری از عوامل بیماری زا باشد. PH مناسب برای ریشه زائی قلمه ها حدود ۷ است.

معمولاً پیت یکی از بهترین محیط های کاشت برای این منظور است زیرا میزان تهویه و حفظ رطوبت آن ازماسه بیشتر است اما به دلیل در دسترس نبودن، در ایران از ماسه شسته و تمیز با بافت متوسط که ارزان تر و قابل دسترس تر از پیت است استفاده می شود. درنهایت باید توجه داشت که قلمه برخی گیاهان زینتی در آب نیز به آسانی ریشه دار می شوند که پس از ریشه دهی بهتر است آنها را به خاک سبک منتقل کرد. نباتاتی مانند حسن یوسف، دیفن باخیا و برخی فیلودندرون ها از آن جمله اند.

طرزتهيه قلمه:

تهيه قلمه، روشي ساده است که در مقايسه با روش کشت بذر، به زمان و حوصله کمتري نياز دارد. براي انجام اين کار بايد به موارد زير توجه کرد.

• قلمه هاي چوب سخت در طول دوره خواب گياه و بيشتر از شاخه هايي که در طول فصل رشد گذشته به وجود آمده اند، تهيه شود. قلمه هاي گياهاني که به راحتي تکثير ميشوند، معمولا بايد از پاييز تا اوايل زمستان بدست آورد.

• اين قلمه ها بلافاصله در يک خزانه (يک قطعه زمين که خوب زهکشي،آبياري و محافظت ميشود و قلمه ها يکسال در آن باقي ميمانند) يا به طور مستقيم در باغ کاشته ميشود. از زميني که خاک آن سنگلاخي، سنگين يا ساختمان ضعيف بوده و بويژه در زمستان غرقاب ميشود، نبايد استفاده کرد.

• اگرچه تا حد ممکن کشت قلمه در اوايل زمستان ترجيح داده ميشود. در اوايل بهار نبايد اجازه داده شود که قلمه ها خشک شوند و ممکن است آبياري ضروري باشد.

• طول قلمه هاي چوب سخت معمولا ۲۵-۴۰سانتي متر است. اغلب نصف طول آنها در داخل خاک قرار ميگيرد; اما در شرايطي که احتمال خشک شدن وجود دارد، دوسوم تا سه چهارم طول قلمه نيز بايد در داخل خاک فرو برود.

• خاک به دقت و به طور کامل آماده شود. اگر به طور عميق شخم خورده باشد، قلمه ميتواند بدون استفاده از يک بيل در داخل خاک قرار داده شود .در روش ديگر، با قرار دان قلمه ها در پلي اتيلن هاي سياهي که روي زمين گسترده شده اند، نتايج بهتري به دست مي آيد.

• براي زودتر ريشه دارشدن قلمه، ميتوان ته قلمه را در يک هورمون ريشه زا قرار دارد. از جمله هورمون هايي که براي اين منظور استفاده ميشود، هورمون ايندول بوتيريک اسيد است; كه به صورت پودر يا محلول قابل کاربرد است.

• اکنون قلمه را آبياري کرده، ودر يک کيسه پلي اتيلن بگذاريد. قلمه نبايد با کيسه پلي اتيلن تماس يابد. بايد دانست که بيشتر قلمه ها بعد از ريشه دهي به نور نياز دارند، ولي بايد دور از نور مستقيم آفتاب و نيز يخبندان باشد. جهت نگهداري رطوبت، لازم است قلمه را مرتب مه پاشي نمود.

• وقتي شاخه هاي جديدي روي قلمه ظاهر شدند، معلوم ميشود که قلمه ريشه دار شده و گرفته است. حال زمان آن است که کيسه پلي اتيلن را برداشته و قلمه به نور مستقيم آفتاب عادت داده شود.البته بهتر است آن را از تابش مستقيم آفتاب تابستان دور نگه داشت.

• در بهار از مقداري کود شيميايي استفاده ميکنند و نيز قلمه بايد به طور حتم از يخبندان زمستان سال بعد محافظت شود و بايد مراقب بود تا در اثر آبياري بيش از اندازه ريشه هاي جوان قلمه پوسيده نشود و بايد ميزان آبياري را کاملا کنترل کرد.

تیمار قلمه ها:

از مواد مختلفی برای کمک به ریشه دهی و محافظت قلمه ها در برابر عوامل بیماری زا استفاده می شود که آن را تیمار قلمه ها می نامند. قلمه ها درحین ریشه دهی و بلافاصله پس از آن، در معرض حمله میکروارگانیسم های مختلفی قرار می گیرند که برای محافظت آنها معمولاً ته قلمه ها را با قارچ کش هایی مانند کاپتان (۵%) و بنومیل (۲۵%) و یا مخلوطی از آنها همراه با پور تالک، آغشته کرده و سپس اقدام به کاشت می کنند. همچنین از برخی مواد تنظیم کننده رشد برای ریشه زائی بهتر در قلمه ها استفاده می شود.

عوامل موثر محیطی در ریشه زایی قلمه‌ها

• رطوبت: عاملی است که ظهور و رشد ریشه‌ها بوجود آن بستگی دارد.

• تهویه: شرط اساسی تشکیل ریشه در قلمه‌ ها بوده و این مسئله نقش اکسیژن را در ریشه زایی روشن می‌نماید.

• نور شدید و روزهای بلند: به جهت افزایش شدت فتوسنتزی ریشه زایی قلمه‌ها را تحریک می‌کند.

• دما: در دمای ۲۵ درجه سانتیگراد تشکیل ریشه ‌های قلمه‌ ها تشدید می‌شود.

• قندها: قدرت ریشه زایی قلمه ها را افزایش می‌دهد.

• عنصرB (بر): ریشه زایی قلمه‌ها را تحریک می‌کند.

حالت فیزیولوژیکی قلمه‌ها

• قلمه‌ های علفی بهتر از قلمه‌های خشبی ریشه‌ دار می‌شوند.

• قدرت ریشه‌ زایی قلمه‌ های تهیه شده از نهال صغیر به مراتب بیشتر از قلمه‌ های تهیه شده از نهال بالغ است.

• وجود جوانه سالم و دور بودن جوانه از محل ریشه ‌زایی اثر مساعدی در ریشه زایی دارد.

• آلوده بودن عضو مورد تکثیر به امراض ویروسی همواره نتیجه منفی روی ریشه زایی دارد.

• قلمه ‌هایی که از شاخه ‌های نزدیک ریشه گرفته می‌شوند، استعداد ریشه ‌زایی بیشتری دارند.

• سالم بودن قلمه از نظر سرما زدگی ضروری است.

• ذخایر هیدرات های کربن و خشبی شدن برای قلمه‌ های خشبی عوامل مساعدی در ریشه‌زایی است.

• اگر در موقع گل دادن گیاه از گیاه قلمه گرفته شود، ریشه زایی آن قلمه‌ها حداقل خواهد بود.

روابط هورمونی با ریشه زایی

• هورمونهای اکسینی ریشه‌ زایی قلمه‌ها را افزایش می‌دهند.

• هورمونهای سیتوکینینبر روی ریشه زایی قلمه‌ها اثر منفی دارند.

• هورمونهای جیبرلینی در ریشه زایی قلمه‌ها اثر منفی دارند.

• هورمونهای انسانی مانند گونادوتروپین ریشه زایی را درقلمه‌های شمعدانی وانگور تحریک می‌کند.