قلمه قسمتي از شاخه،برگ يا ريشه است که از گياه مادري جدا ميشود ودر شرايط مساعد جهت ريشه زايي قرارميگيرد.
تهیه قلمه به چهار شکل است:قلمه ساقه، قلمه ریشه، قلمه برگ و قلمه جوانه برگ.
الف) قلمه ساقه:
متداول ترین نوع قلمه ساقه است. در اين روش قسمتي از شاخه که جوانه جانبي يا انتهايي دارد،از گياه مادري جدا و براي ريشه زايي در محيط مناسب قرارميدهند. پس از توليد ريشه، آن را به صورت مستقل ميکارند.قلمه ساقه را بر اساس میزان رسیدگی و بلوغ چوب در چهار گروه تقسیم بندی می کنند.
۱- قلمه چوب سخت (خشبی): این نوع قلمه از چوبهای سخت و رسیده گونه های خزان دار و به هنگام استراحت یعنی در اواخر پاییز و زمستان، از چوب یکساله تهیه می شود. این قلمه‌ها بعد از برگ ریزان و قبل از سبزشدن جوانه‌های گیاه مادری در زمستان و از شاخه‌های فصل جاری گرفته میشود ولی این کار نباید دیرتر از اواسط زمستان انجام گیرد. در حالیکه قلمه زنی زودتر انجام گیرد، بخاطر وجود خواب در جوانه‌ها مخصوصا در مورد گیاهان مناطق سردسیری و معتدله امکان جوانه زنی و ریشه زایی وجود نخواهد داشت.
معمولاً گیاهان چوبی خزان دار بدین طریق ازدیاد می شوند اما برخی گونه های پهن برگ همیشه سبز و درختچه های زینتی خزان دار نیز با این نوع قلمه قابل تکثیر هستند. بعضی از مهمترین گیاهان که از قلمه چوب سخت آنها برای ازدیاد استفاده می شود عبارتند از : انجیر، به، زیتون، توت، انگور، انار، بید، سپیدار، برگ نو، یاس زرد، پیچ امین الدوله و گل سرخ.
به هنگام تهیه قلمه باید توجه داشت که از گیاهان مادری سالم و قوی استفاده کرد و ابزار لازم برای این کار مانند قیچی و چاقو دارای تیغه های تیز و عاری از عوامل بیماری زا باشند. معمولاً در ابتدا شاخه های با رشد متوسط و میان گره عادی انتخاب می شوند تا از قسمت های وسط و پایین آنها برای تهیه قلمه چوب سخت استفاده شود.
طول این نوع قلمه می تواند بین ۷۵-۱۵ سانتی متر باشد. بهتر است در پایین قلمه و در نزدیکی زیر یک گره برشی مورب زده شود و برش بالائی یک سانتی متر بالاتر از آخرین گره زده می شود. قطر قلمه چوب سخت در گونه های مختلف متفاوت بوده و غالباً بین ۲۵-۶ میلی متر تغییر می کند. به عبارت دیگر در هر گونه گیاهی برای رسیدن به ریشه دهی مطلوب، قلمه ساقه باید با قطر معینی انتخاب شود.
قلمه خشبي با توجه به اين که چه مقدار از چوب سال قبل را دارد، به سه دسته تقسيم ميشود:
-
قلمه خشبي ساده :
اين نوع قلمه خشبي از يک قطعه شاخه يکساله تهيه ميشود و بدون چوب سال قبل است.
-
قلمه خشبي پاشنه دار:
در اين نوع قلمه، تکه کوچکي از شاخه دوساله نيز همراه شاخه يکساله است.
-
قلمه خشبي قنداقه دار:
در اين نوع، چند سانتيمتر از شاخه دوساله باشاخه يکساله همراه است; يعني نسبت به قلمه پاشنه دار مقدارشاخه دوساله بيشتر است.
۲- قلمه چوب نیمه سخت(نیمه خشبی): چنین قلمه هایی را معمولاً از سوزنی برگان چوبی همیشه سبز تهیه می کنند با وجود این قلمه های تابستانه برگدار که از چوب های نیمه رسیده گیاهان خزان دار گرفته می شوند قلمه چوب نیمه سخت محسوب می شوند. قلمه گونه های پهن برگ همیشه سبز را در تابستان از شاخه های سال جاری و چوبی ها که نیمه رسیده هستند تهیه می کنند.
در قلمه‌های نیمه خشبی وجود برگ همیشه ضروری نیست ولی نگه داشتن یک یا دو برگ کامل و یا نصف پهنک جهت ریشه‌زایی کمک می‌کند. در هر موقع از سال می‌توان این نوع قلمه را گرفت ولی اکثرا در اواخر بهار که شرایط برای ریشه دار کردن قلمه‌ها مساعد است.
این نوع قلمه از قسمت انتهایی شاخه، برگدار و به طول ۱۵-۱۰ سانتی متر است که برگ های پایین قلمه را باید حذف کرد و چند برگ جوان در انتهای آن باقی گذاشت.
به دلیل برگدار بودن این نوع قلمه بایستی آنها را در شرایطی نگهداری کرد که اتلاف آب از سطح برگهای قلمه به حداقل برسد که در سطح وسیع و تجارتی از سیستم مه افشانی برای این منظور استفاده می کنند. علاوه بر آن کاربرد مواد تنظیم کننده رشد، یا گرما و محیط کاشت مخلوط پرليت و پیت با نسبت ۱:۱ برای ریشه زایی بهتر در این نوع قلمه ها موثر است.
به عنوان مثال بسیاری از درختچه ای زینتی مانند کاملیا و برخی گونه های درختان میوه نظیر مرکبات و زیتون با این روش قابل تکثیر هستند.
۳- قلمه چوب نرم (چوب سبز): تفاوت آشکار قلمه چوب نرم با قلمه های چوب سخت و نیمه سخت آن است که قلمه چوب نرم دارای انعطاف پذیری بیشتری است به طوری که به آسانی می توان آن را خم کرد زیرا این نوع قلمه را از شاخه های جدید و نرم بهاره و از گونه های خزان دار یا همیشه سبز تهیه می کنند و به این دلیل که فرصت کافی برای رشد نداشته اند مقدار مواد کریوهیدراته در آنها کمتر است.
یاس، ماگنولیا، پیراکانتا، خرزهره و بسیاری دیگر از انواع درختچه های زینتی را می توان با قلمه چوب نرم ازدیاد کرد. با اینکه قلمه چوب نرم درختانی مانند افرا، سیب، هلو، گلابی، زردآلو و گیلاس نیز در زیر سیستم مه افشانی ریشه دار می شوند اما گونه های میوه ای را بدين روش تکثیر نمی کنند.
معمولاً قلمه چوب نرم آسان تر و سریع تر از انواع قلمه و در مدت ۵-۲ هفته ریشه دار می شوند اما به مراقبت بیشتری نیاز دارند . به دلیل برگدار بودن، شرایط مناسب برای حفظ آب برگها لازم است. دمای مناسب ریشه زایی حدود ۲۵ْ-۲۰ سانتی گراد بوده و به مواد تنظیم کننده رشد پاسخ خوبی می دهند.
برای تهیه این قلمه باید به سرزنی شاخه های اصلی، تعداد زیادی شاخه جانبی تولید کرد و سپس از آنها قلمه گرفت.
قلمه چوب نرم به طول ۱۲-۷ سانتی متر بوده و حداقل دارای دو گره است و همانند قلمه چوب نیمه سخت فقط چند برگ در انتها دارد و اگر غنچه یا گل بر روی آن وجود دارد بایستی حذف شوند. این نوع قلمه را نمی توان مدت زیادی در هوای آزاد نگهداشت و حتی قابل خیساندن در آب نیستند و بهتر است قلمه هاي چوب نرم را در داخل کیسه پلاستیکی مرطوب و در محلی خنک و سایه نگهداری کرد.
-
قلمه علفی: این قلمه‌ها از شاخه‌های علفی و در حال رشد بطول ۱۵ – ۱۰ سانتیمتر برداشته می‌شوند و با نگهداری چند برگ جوان ( برگ ۳ – ۲ ) در بسترهای مناسب مانند ماسه شسته يا پرلیت كاشته میشود. شرط موفقیت در قلمه‌های علفی آلوده نشدن آنها به امراض قارچی و حفظ رطوبت طبیعی با استفاده از نایلون یا شیشه روی آنها و نیز رساندن نور کافی به قلمه‌ها جهت انجام فتوسنتز و تامین مواد غذایی از طریق فتوسنتز توسط برگهای نگهداری شده می‌باشد.
